Uczucie zmęczenia, nadmierny stres czy niepokój powiązany z pracą zawodową są czymś normalnym. Każdy może mieć trudniejszy okres w swoim zawodowym życiu. Jednak kiedy te symptomy nie mijają, a Ty zauważasz pogorszenie nie tylko swojego stanu psychicznego, ale też fizycznego, nie możesz tego bagatelizować. Być może będziesz musiał zmierzyć się z wypaleniem zawodowym, które jest coraz częstszym problemem na całym świecie.
Wypalenie zawodowe – pracownicza fanaberia czy realny problem?
Jeszcze kilkanaście lat temu problem wypalenia zawodowego był bagatelizowany – nie tylko przez pracodawców, ale też przez samych pracowników, których dotykał. Niechęć do pracy i wyraźny spadek zainteresowania nią interpretowano raczej jako wyraz fanaberii czy lenistwa pracownika. Sami cierpiący na burnout także umniejszali znaczeniu problemu, który ich dotykał. Szukali też często doraźnych sposobów na poprawę swojej kondycji czy nastroju, które – choć czasem działały przez krótki czas – to w końcowym efekcie pogłębiały problem wypalenia.
Jednak problem burnout stał się w ostatnich latach na tyle powszechny, że Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ujęła wypalenie zawodowe w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10, ICD-11) jako czynnik mający wpływ na stan zdrowia, a od ponad roku burnout jest klasyfikowany jako jednostka chorobowa. Tym samym przypisano wypaleniu zawodowemu odpowiednią rangę problemu chorobowego. Być może uświadomi to niektórym pracownikom i organizacjom, że wypalenie zawodowe to o wiele poważniejszy problem niż tylko przewlekły stres w pracy.
Definicja wypalenia zawodowego
Skoro burnout jest tak powszechny, to czym właściwie jest? Definicji wypalenia zawodowego jest kilka. Według WHO wypalenie zawodowe to „syndrom wynikający z przewlekłego stresu w miejscu pracy, któremu skutecznie nie zaradzono, charakteryzujący się trzema wymiarami:
poczuciem wyczerpania, zwiększonym dystansem psychicznym do wykonywanej pracy oraz poczuciem negatywizmu lub cynizmu związanego z wykonywaną pracą, obniżoną skutecznością zawodową”[i].
Co ważne, wg WHO wypalenie odnosi się do zjawisk w kontekście zawodowym i nie powinno być stosowane do opisu doświadczeń w innych dziedzinach życia.
Definicja wypalenia zawodowego autorstwa P.J. Bridgeman, M.B. Bridgeman, J. Barone określa burnout jako „zjawisko zawodowe, w którym pracownicy doświadczają kombinacji fizycznych i psychicznych symptomów, które skutkują zmniejszoną satysfakcją z pracy i produktywnością”[ii].
Badaczka problemu wypalenia zawodowego – S. Bruce – podkreśla, że burnout „pojawia się, gdy dana osoba doświadcza zbyt dużego stresu przez dłuższy czas”[iii]. To właśnie stres odgrywa kluczowe znaczenie w wypaleniu zawodowym i jest pierwszym z impulsów, który może do niego doprowadzić. Dlatego też jako pracownik nie powinieneś ignorować choćby najmniejszych sygnałów, że Twój organizm nie radzi sobie z poziomem zawodowego stresu. Odpowiednio wczesna reakcja może skutecznie uchronić Cię przed tak trudnym problemem, jakim jest burnout.
Symptomy burnout
Czytając powyższe definicje, może nasunąć Ci się myśl, że przecież każdy z nas zmaga się ze stresem związanym z zawodową aktywnością, a nie oznacza to, że wszyscy jesteśmy zawodowo wypaleni. Oczywiście się z Tobą zgadzam. Chociażby dlatego, że aby stwierdzić wystąpienie burnout, nie można bazować jedynie na obecności wysokiego poziomu stresu w życiu pracownika. Na przestrzeni lat badacze opracowali listę symptomów, które mogą wskazywać na wypalenie zawodowe.
| Symptomy wypalenia zawodowego[iv] | |
| Objawy fizyczne | Zachowania |
| Uczucie wykończenia | Drażliwość |
| Trudności ze skutecznym wyleczeniem przeziębienia | Zwiększone reakcje emocjonalne (zwiększona płaczliwość, szybsze wpadanie w złość) |
| Częste bóle głowy | Podejrzliwość w stosunku do współpracowników |
| Częste problemy żołądkowo-jelitowe | Nadużywanie substancji |
| Zaburzenia snu | Upór, schematyczne myślenie, niechęć do słuchania innych |
| Duszność | Negatywne nastawienie, widoczne przygnębienie |
Poszczególne powyższe objawy mogą oczywiście towarzyszyć innym schorzeniom i wystąpienie jednego czy nawet kilku z nich u Ciebie nie musi wcale oznaczać burnout. Warto jednak uważnie obserwować sygnały, jakie daje nam organizm i – przede wszystkim – ich nie bagatelizować. Nawet wtedy, kiedy wydaje Ci się, że… to zwykłe, przewlekające się przeziębienie. Tym bardziej, że objawy burnout nie muszą być powiązane wyłącznie z życiem zawodowym (patrz: tabela poniżej). Słaba kondycja Twojego organizmu to zawsze sygnał, że coś jest nie tak. Traktując je poważnie, masz szansę zdiagnozować rzeczywiste ich przyczyny.
| Objawy wypalenia zawodowego[v] | |||
| Fizyczne | Emocjonalne i behawioralne | Rodzinne i społeczne | Związane z pracą |
| Dominujące poczucie zmęczenia | Trudności w relaksowaniu się | Obniżenie zainteresowania członkami rodziny | Utrata zapału |
| Zaniedbywanie aktywności fizycznej | Utrzymujące się poczucie znużenia | Łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na członków rodziny | Poczucie, że wciąż brakuje mi na coś czasu |
| Zakłócenia snu | Obniżony nastrój | Spędzanie większej ilości czasu poza domem | Obawy i opór związane z codziennym wyjściem do pracy |
| Utrata wagi i zaburzenia apetytu | Stała obecność negatywnych postaw i myśli | Opór przed wspólnym wypoczynkiem | Narastające niezadowolenie z pracy |
| Obniżenie potrzeb seksualnych | Długotrwałe resentymenty lub urazy wobec innych ludzi | Nadmierne oglądanie telewizji jako sposób ucieczki od problemów | Utrzymująca się złość i pielęgnowanie urazów do przełożonych, kolegów, współpracowników |
| Nadużywanie alkoholu, leków, palenie papierosów | Regularnie występujące poczucie osamotnienia lub izolacji | Rosnące poczucie niekompetencji | Trudności w wyrażaniu opinii |
|
| Poczucie pustki i brak celów |
| Potrzeba częstego patrzenia na zegarek |
|
|
|
| Schematyczne traktowanie swoich podopiecznych |
|
|
|
| Niezdolność do podejmowania decyzji |
Wypalenie zawodowe – przyczyny ze strony pracodawcy
To, co jest ważne w kontekście wypalenia zawodowego, to uświadomienie sobie, że jest to problem nie tylko pracownika, ale również organizacji, w której pracuje. Nie tylko dlatego, że spadek zaangażowania pracownika i jego efektywności bezpośrednio przekłada się na wyniki jego pracy, ale też dlatego, że błędy popełniane przez organizację mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia burnout u pracowników. Jak wskazuje S. Bruce wypalenie zawodowe jest spowodowane nie tylko działaniem samej jednostki, ale także rodzajem i środowiskiem pracy[vi].
Wpływ organizacji i systemu zarządzania na ryzyko wystąpienia wypalenia zawodowego u pracowników są jasno widoczne w predyktorach burnout określonych przez C. Mashlash:
- Wymagania pracy przekraczające ludzkie granice.
- Konflikt ról prowadzący do postrzegania braku kontroli, bycie pod presją kilku, często konkurujących ze sobą i niedających się pogodzić, żądań.
- Niewystarczająca nagroda oraz brak uznania dla wykonanej pracy, dewaluacja nie tylko pracy, ale też pracownika.
- Brak wsparcia ze strony przełożonego czy zespołu konsekwentnie kojarzony z wyczerpaniem.
- Praca postrzegana jako niesprawiedliwa ze względu na brak równowagi między wysiłkiem a nagrodą.
- Relacja między jednostką a środowiskiem prowadząca do poczucia braku równowagi lub złego dopasowania. Niespójność ta łączy się także z nadmiernymi wymaganiami zawodowymi oraz niesprawiedliwością w pracy[vii].
Myślę, że powyższe predyktory nie pozostawiają złudzeń, że wypalenie zawodowe to problem, za który odpowiedzialność ponosi również pracodawca. Stanowisko pracy niedostosowane do realnych potrzeb i możliwości pracownika, wygórowane oczekiwania, nieustanna krytyka czy brak dbałości o dobrostan i work life balance pracownika przyczyniają się do jego wypalenia.
Jako certyfikowany coach Gallupa nie mogłabym pominąć opracowania Instytutu Gallupa nt. burnout. W opublikowanym w 2020. raporcie wskazano całą pulę błędów pracodawców, które zwiększają zawodowy stres, a tym samym zwiększają ryzyko wystąpienia burnout. Należą do nich:
- Nierealistyczne oczekiwania wobec pracy, na które składają się m.in.: niemożliwe do opanowania obciążenie pracą, nierealne terminy, nierealistyczna presja czasu.
- Mikrozarządzanie, które prowadzi do poczucia braku kontroli przez pracownika nad swoimi zadaniami czy czasem pracy.
- Słabe instrukcje, które dotyczą także źle zdefiniowanych zadań oraz niejasnej komunikacji ze strony przełożonych.
- Brak wsparcia i niesprawiedliwe traktowanie[viii].
Obawiam się, że wiele osób boryka się z ww. problemami w swoich organizacjach. Pracodawcy, którzy wychodzą z założenia, że odpowiedni poziom zawodowego stresu działa motywująco, powinni być ostrożni w swoich modelach zarządzania. Śmiem twierdzić, że granica między skutecznym zarządzaniem zespołem a ryzykiem wystąpienia wypalenia zawodowego jest bardzo cienka i tylko pracodawcy realnie dbający o dobrostan psychiczny swoich pracowników jej nie przekroczą.
Burnout – realne straty dla organizacji
Pracodawca powinien dołożyć wszelkich starań do zniwelowania ryzyka wystąpienia burnout u jego pracowników jeszcze z jednego powodu: wypalenie zawodowe to rzeczywiste straty dla organizacji. Nasilony stres, który negatywnie odbija się na zdrowiu psychicznym pracownika, w końcowym efekcie może doprowadzić do jego regularnej absencji. Jak wskazują badania osoby doświadczające burnout z większym prawdopodobieństwem będą korzystać z urlopu chorobowego (63 proc. chorych), a 23 proc. z nich regularnie zgłasza się do izby przyjęć[ix].
W kontekście efektywności pracownicy, którzy regularnie doświadczają wypalenia zawodowego, mają mniejsze szanse na osiągnięcie dobrych wyników zawodowych. Wynika to chociażby z faktu, że rzadziej zwracają się do przełożonych z pytaniem o metodę poprawy swoich wyników. Osoby dotknięte burnout są też o 13 proc. mniej pewni swoich wyników pracy, a ryzyko ich odejścia z pracy jest wzrasta trzykrotnie[x]. Jak widać, wypalenie zawodowe przekłada się negatywnie nie tylko na osiągane przez pracowników wyniki, ale również na zasoby kadrowe w organizacji. badaczka tematu wypalenia zawodowego w Polsce – Katarzyna Znańska-Kozłowska – zwraca również uwagę, że spadek satysfakcji pracownika z pracy w wyniku burnout może być dla pracodawcy poważnym problemem mogącym zakończyć się utratą dyscypliny w organizacji, spadkiem wydajności całych zespołów, a w efekcie utratą wyspecjalizowanej kadry[xi]. Oczywiste jest, że żadna organizacja nie może sobie pozwolić na takie straty. Szczególnie w dzisiejszych czasach, kiedy zatrudnienie i utrzymanie utalentowanych pracowników w firmie nie jest wcalem proste. Dlatego też zamiast „leczyć” wypalenie zawodowe pracowników, lepiej zawczasu mu zapobiegać.
Zapobieganie burnout – rady dla HR
Dużą rolę w prewencji wypalenia zawodowego w organizacji mogą odegrać menagerowie działów HR. Chociażby dlatego, że w dużym stopniu od nich zależy rodzaj polityki zarządzania personelem realizowany w danej organizacji. Opracowanie jej zasad w oparciu o założenia psychologii pozytywnej pozwoli stworzyć środowisko pracy redukujące stres, które będzie integrować się z codziennymi nawykami pracy. Działy HR mogą je osiągnąć w kilku krokach:
- Zwiększenie bezpieczeństwa psychicznego – wyznaczanie pracownikom jasnych celów; pewność, że ci są wysłuchiwani przez kierownictwo; stworzenie wymagającej, ale nie zagrażającej pracy.
- Zarządzanie regularnych przerw w pracy – wypracowanie w zespole zasady robienia sobie przerw w pracy bez wyrzutów sumienia przy jednoczesnym wsłuchaniu się w potrzeby organizmu (możliwość dostosowania czasu przerw do indywidualnych potrzeb).
- Organizacja prywatnych przestrzeni – zapewnienie pracownikowi miejsca, w którym będzie mógł poświęcić się pracy i ograniczyć szereg przerywników; zachęcanie do wyłączania poczty e-mail i elektronicznych powiadomień na czas wykonywania wymagającego zadania.
- Jasne ustalenie godzin pracy – dotyczące szczególnie ewentualnej dyspozycyjności poza biurem; wyznaczanie jasnych zasad współpracy zdalnej; wprowadzenie elastycznego czasu pracy z jednoczesnym wskazaniem reguł pozwalających oddzielić pracę zawodową od życia prywatnego.
- Zwiększenie zaangażowania pracowników – poprzez budowanie kultury przejrzystości; wykorzystywania talentów i mocnych stron pracowników; udzielania pracownikom autonomii; uznawania pracowniczych sukcesów i zaangażowania; budowanie wspólnego poczucia celu.
- Zatrudnianie najlepszych liderów – podstawą dobrego zespołu są liderzy wykazujący się inteligencją emocjonalną, bazujący na założeniach psychologii pozytywnej, odchodzący od modelu autorytarnej władzy na rzez empatii czy wręcz servant leadership[xii].
Myślę, że ważnym aspektem dotyczącym zarządzania zasobami ludzkimi, który uwidocznił się szczególnie w dobie pandemii, jest również zapewnienie profesjonalnego wsparcia psychologicznego dla pracowników, którzy tego potrzebują. A osoby dotknięte burnout z pewnością należą do tej grupy.
Wypalenie zawodowe – jak sobie z nim poradzić?
Niestety rzeczywistość z reguły nie jest tak różowa, a osoby dotknięte wypaleniem zawodowym często są pozostawione same sobie. Co więcej, ze względu na ciągłą stygmatyzację chorób o podłożu psychicznym, często też nie ujawniają swoich problemów współpracownikom czy przełożonym. Czy jest szansa, aby samemu poradzić sobie z burnout? To zależy nie tylko od stopnia nasilenia problemu, ale również od… warunków pracy danej osoby. Chociaż przestrzega się, że praca zdalna może zwiększać ryzyko wypalenia zawodowego (chociażby ze względu na społeczną izolację), to z drugiej strony taka forma współpracy daje szereg możliwości skutecznego przeciwdziałania burnout. Z jednej strony elastyczne dostosowanie czasu pracy do życia prywatnego daje poczucie kontroli nad własnym życiem. Z drugiej istotne jest wyznaczenie jasnych granic między zawodowymi obowiązkami a życiem prywatnym, aby zachować odpowiednią równowagę psychiczną w tej kategorii. Ułatwieniem w ich zachowaniu może być chociażby zakładanie „biurowego” ubrania na czas pracy, wyznaczanie dokładnych godzin pracy czy utworzenie na skrzynce mailowej odpowiedzi „poza biurem” w czasie prywatnym (aby uniknąć pokus odpowiadania na maile wieczorami czy w tzw. międzyczasie). Do wypalenia zawodowego może przyczynić się również izolacja społeczna, z jaką mamy do czynienia w przypadku pracy zdalnej. Dlatego warto pomyśleć o sporadycznych wizytach w biurze (np. raz, dwa razy w miesiącu) lub spróbować współpracy w modelu hybrydowym[xiii].
Wypalenie zawodowe to bardzo poważny problem. W ankiecie Instytutu Gallupa z 2020 r. 21 proc. doświadcza regularnie burnout, a 48 proc. czasami[xiv]. Jednak aby mu skutecznie zapobiegać konieczna jest współpraca na linii pracownik-organizacja. Odpowiedzialność za występowanie wypalenia zawodowego spoczywa na obu stronach i tylko wypracowując wspólnie odpowiednie warunki współpracy i działań prewencyjnych są w stanie mu skutecznie przeciwdziałać.
[i] SPOTDATA, Wypalenie zawodowe. Wyzwanie dla pracowników i pracodawców – https://kreacje.pb.pl/2021/wypalenie_zawodowe.pdf
[ii] P.J. Bridgeman, M.B. Bridgeman, J. Barone, Burnout syndrome among healthcare professionals – https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29183877/
[iii] S.P. Bruce, Recognizing stress and avoiding burnout – https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1877129709000094
[iv] S. Latif, What Is Burnout? 16 Signs and Symptoms of Excessive Stress – https://positivepsychology.com/burnout/
[v] K. Znańska-Kozłowska, Wypalenie zawodowe – pojęcie, przyczyny i objawy – https://www.humanitas.edu.pl/resources/upload/dokumenty/Wydawnictwo/Zarzadzanie_zeszyt/Zarz%201_2013%20podzielone/znanska.pdf
[vi] S.P. Bruce, Recognizing stress and avoiding burnout – https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1877129709000094
[vii] C. Maslach, M. P. Leiter, Early predictors of job burnout and engagement [w:] Journal of Applied Psychology, nr 3/2008, s. 498-512.
[viii] Gallup, Gallup’s perspective on employee burnout: Causes and cures. – https://www.gallup.com/workplace/282659/employee-burnout-perspective-paper.aspx
[ix] S. Latif, What Is Burnout? 16 Signs and Symptoms of Excessive Stress – https://positivepsychology.com/burnout/
[x] Ibidem.
[xi] K. Znańska-Kozłowska, Wypalenie zawodowe – pojęcie, przyczyny i objawy – https://www.humanitas.edu.pl/resources/upload/dokumenty/Wydawnictwo/Zarzadzanie_zeszyt/Zarz%201_2013%20podzielone/znanska.pdf
[xii] S. Latif, How to prevent burnout in the workplace: 20 startegies – https://positivepsychology.com/burnout-prevention/#preventing
[xiii] Ibidem.
[xiv] Gallup, Gallup’s perspective on employee burnout: Causes and cures. – https://www.gallup.com/workplace/282659/employee-burnout-perspective-paper.aspx
Brak komentarzy, bądź pierwszy!